Breaking News

Tritiya Skandha

श्रीमद्भागवत् महापुराण ।। स्कन्ध - तृतीय ।। अध्याय - 26.

 
श्रीभगवानुवाच:-
अथ ते सम्प्रवक्ष्यामि तत्त्वानां लक्षणं पृथक् ।।
यद्विदित्वा विमुच्येत पुरुषः प्राकृतैर्गुणैः ।।१।।

अर्थ:- श्रीभगवान ने कहा – माताजी ! अब मैं तुम्हें प्रकृति आदि सब तत्वों के अलग-अलग लक्षण बतलाता हूँ, इन्हें जानकर मनुष्य प्रकृति के गुणों से मुक्त हो जाता है ।।१।।

ज्ञानं निःश्रेयसार्थाय पुरुषस्यात्मदर्शनम् ।।
यदाहुर्वर्णये तत्ते हृदयग्रन्थिभेदनम् ।।२।।

अर्थ:- आत्मदर्शन रूप ज्ञान ही पुरुष के मोक्ष का कारण है और वही उसकी अहँकार रूप ह्रदयग्रन्थि का छेदन करनेवाला है, ऐसा पण्डितजन कहते हैं । उस ज्ञान का मैं तुम्हारे आगे वर्णन करता हूँ ।।२।।

अनादिरात्मा पुरुषो निर्गुणः प्रकृतेः परः ।।
प्रत्यग्धामा स्वयंज्योतिर्विश्वं येन समन्वितम् ।।३।।

अर्थ:- यह सारा जगत जिससे व्याप्त होकर प्रकाशित होता है, वह आत्मा ही पुरुष है । वह अनादी, निर्गुण, प्रकृति से परे, अन्तः करण में स्फुरित होनेवाला स्वयंप्रकाश है ।।३।।

स एष प्रकृतिं सूक्ष्मां दैवीं गुणमयीं विभुः ।।
यदृच्छयैवोपगतामभ्यपद्यत लीलया ।।४।।

अर्थ:- उस सर्वव्यापक पुरुष ने अपने पास लीला-विलास पूर्वक आयी हुई अव्यक्त और त्रिगुणात्मिका वैष्णवी माया को स्वेच्छा से स्वीकार कर लिया ।।४।।

गुणैर्विचित्राः सृजतीं सरूपाः प्रकृतिं प्रजाः ।।
विलोक्य मुमुहे सद्यः स इह ज्ञानगूहया ।।५।।

अर्थ:- लीलापरायण प्रकृति अपने सत्त्वादि गुणों द्वारा उन्हीं के अनुरूप प्रजा की सृष्टि करने लगी, यह देख पुरुष ज्ञान को आच्छादित करनेवाली उसकी आवरण शक्ति से मोहित हो गया और अपने स्वरूप को ही भूल गया ।।५।।

एवं पराभिध्यानेन कर्तृत्वं प्रकृतेः पुमान् ।।
कर्मसु क्रियमाणेषु गुणैरात्मनि मन्यते ।।६।।

अर्थ:- इस प्रकार अपने से भिन्न प्रकृति को ही अपना स्वरूप समझ लेने से पुरुष प्रकृति के गुणों द्वारा किये जानेवाले कर्मों में अपने को ही कर्ता मानने लगता है ।।६।।

तदस्य संसृतिर्बन्धः पारतन्त्र्यं च तत्कृतम् ।।
भवत्यकर्तुरीशस्य साक्षिणो निर्वृतात्मनः ।।७।।

अर्थ:- इस कर्तृत्वाभिमान से ही अकर्ता, स्वाधीन, साक्षी और आनंद स्वरूप पुरुष को जन्म-मृत्युरूप बन्धन एवं परतन्त्रता की प्राप्ति होती है ।।७।।

कार्यकारणकर्तृत्वे कारणं प्रकृतिं विदुः ।।
भोक्तृत्वे सुखदुःखानां पुरुषं प्रकृतेः परम् ।।८।।

अर्थ:- कार्यरूप शरीर, कारणरूप इन्द्रिय तथा कर्तारूप इन्द्रियाधिष्ठातृ- देवताओं में पुरुष जो अपनेपन का आरोप कर लेता है, उसमें पण्डितजन प्रकृति को ही कारण मानते हैं तथा वास्तव में प्रकृति से परे होकर भी जो प्रकृतिस्थ हो रहा है, उस पुरुष को सुख-दु:खों के भोगने में कारण मानते हैं ।।८।।

देवहूतिरुवाच:-
प्रकृतेः पुरुषस्यापि लक्षणं पुरुषोत्तम ।।
ब्रूहि कारणयोरस्य सदसच्च यदात्मकम् ।।९।।

अर्थ:- माता देवहुति ने कहा – पुरुषोत्तम ! इस विश्व के स्थूल-सूक्ष्म कार्य जिनके स्वरूप हैं तथा जो इसके कारण हैं उन प्रकृति और पुरुष का लक्षण भी आप मुझसे कहिये ।।९।।

श्रीभगवानुवाच:-
यत्तत्त्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् ।।
प्रधानं प्रकृतिं प्राहुरविशेषं विशेषवत् ।।१०।।

अर्थ:- श्रीभगवान ने कहा – माताजी ! जो त्रिगुणात्मक, अव्यक्त, नित्य और कार्य-कारणरूप है तथा स्वयं निर्विशेष होकर भी सम्पूर्ण धर्मों का आश्रय है, उस प्रधान नामक तत्व को ही प्रकृति कहते हैं ।।१०।।

पञ्चभिः पञ्चभिर्ब्रह्म चतुर्भिर्दशभिस्तथा ।।
एतच्चतुर्विंशतिकं गणं प्राधानिकं विदुः ।।११।।

अर्थ:- पाँच महाभूत, पाँच तन्मात्रा, चार अंतःकरण और दस इन्द्रिय – इन चौबीस तत्वों के समूह को विद्वान् लोग प्रकृति का कार्य मानते हैं ।।११।।

महाभूतानि पञ्चैव भूरापोऽग्निर्मरुन्नभः ।।
तन्मात्राणि च तावन्ति गन्धादीनि मतानि मे ।।१२।।

अर्थ:- पृथ्वी, जल, तेज, वायु और आकाश – ये पाँच महाभूत हैं, गंध, रस, रूप, स्पर्श और शब्द – ये पाँच तन्मात्र माने गये हैं ।।१२।।

इन्द्रियाणि दश श्रोत्रं त्वग्दृग्रसननासिकाः ।।
वाक्करौ चरणौ मेढ्रं पायुर्दशम उच्यते ।।१३।।

अर्थ:- श्रोत्र, त्वचा, चक्षु, रसना, नासिका, वाक्, पाणी, पाद, उपस्थ और पायु – ये दस इन्द्रियाँ हैं ।।१३।।

मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्तरात्मकम् ।।
चतुर्धा लक्ष्यते भेदो वृत्त्या लक्षणरूपया ।।१४।।

अर्थ:- मन, बुद्धि, चित्त और अहंकार – इन चार के रूप में एक ही अंतःकरण अपनी संकल्प, निश्चय, चिन्ता और अभिमान रूपा चार प्रकार कि वृत्तियों से लक्षित होता है ।।१४।।

एतावानेव सङ्ख्यातो ब्रह्मणः सगुणस्य ह ।।
सन्निवेशो मया प्रोक्तो यः कालः पञ्चविंशकः ।।१५।।

अर्थ:- इस प्रकार तत्वज्ञानी महापुरुषों ने सगुन ब्रह्म के सन्निवेश स्थान इन चौबीस तत्वों कि संख्या बतलायी है । इसके अलावा जो काल है, वह पच्चीसवाँ तत्त्व है ।।१५।।

प्रभावं पौरुषं प्राहुः कालमेके यतो भयम् ।।
अहङ्कारविमूढस्य कर्तुः प्रकृतिमीयुषः ।।१६।।

अर्थ:- कुछ लोग काल को पुरुष से भिन्न तत्व न मानकर पुरुष का प्रभाव अर्थात् ईश्वर की संहारिणी शक्ति बताते हैं । जिससे माया के कार्यरूप देहादि में आत्मत्व का अभिमान करके अहंकार से मोहित और अपने को कर्ता मानने वाले जीव को निरन्तर भय लगा रहता ।।१६।।

प्रकृतेर्गुणसाम्यस्य निर्विशेषस्य मानवि ।।
चेष्टा यतः स भगवान्काल इत्युपलक्षितः ।।१७।।

अर्थ:- मनुपुत्रि ! जिनकी प्रेरणा से गुणों की साम्यावस्था रूप निर्विशेष प्रकृति में गति उत्पन्न होती है, वास्तव में वे पुरुष रूप भगवान ही ‘‘काल’’ कहे जाते हैं ।।१७।।

अन्तः पुरुषरूपेण कालरूपेण यो बहिः ।।
समन्वेत्येष सत्त्वानां भगवानात्ममायया ।।१८।।

अर्थ:- इस प्रकार जो अपनी माया के द्वारा सब प्राणियों के भीतर जीवरूप से और बाहर कालरूप से व्याप्त हैं, वे ही भगवान् ही पच्चीसवें तत्त्व हैं ।।१८।।

दैवात्क्षुभितधर्मिण्यां स्वस्यां योनौ परः पुमान् ।।
आधत्त वीर्यं सासूत महत्तत्त्वं हिरण्मयम् ।।१९।।

अर्थ:- जब परम पुरुष परमात्मा ने जीवों के अदृष्टवश क्षोभ को प्राप्त हुई सम्पूर्ण जीवों कि उत्पत्ति स्थान रूपा अपनी माया में चिच्छक्तिरूप वीर्य स्थापित किया, तो उससे तेजोमय महत्तत्त्व उत्पन्न हुआ ।।१९।।

विश्वमात्मगतं व्यञ्जन्कूटस्थो जगदङ्कुरः ।।
स्वतेजसापिबत्तीव्रमात्मप्रस्वापनं तमः ।।२०।।

अर्थ:- लय-विक्षेपादि रहित तथा जगत के अंकुर रूप इस महत्तत्त्व ने अपने में स्थित विश्व को प्रकट करने के लिए अपने स्वरूप को आच्छादित करनेवाले प्रलयकालीन अन्धकार को अपने ही तेज पी लिया ।।२०।।

यत्तत्सत्त्वगुणं स्वच्छं शान्तं भगवतः पदम्
यदाहुर्वासुदेवाख्यं चित्तं तन्महदात्मकम्

स्वच्छत्वमविकारित्वं शान्तत्वमिति चेतसः

वृत्तिभिर्लक्षणं प्रोक्तं यथापां प्रकृतिः परा

महत्तत्त्वाद्विकुर्वाणाद्भगवद्वीर्यसम्भवात्

क्रियाशक्तिरहङ्कारस्त्रिविधः समपद्यत

वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्च यतो भवः

मनसश्चेन्द्रियाणां च भूतानां महतामपि

सहस्रशिरसं साक्षाद्यमनन्तं प्रचक्षते

सङ्कर्षणाख्यं पुरुषं भूतेन्द्रियमनोमयम्

कर्तृत्वं करणत्वं च कार्यत्वं चेति लक्षणम्

शान्तघोरविमूढत्वमिति वा स्यादहङ्कृतेः

वैकारिकाद्विकुर्वाणान्मनस्तत्त्वमजायत

यत्सङ्कल्पविकल्पाभ्यां वर्तते कामसम्भवः

यद्विदुर्ह्यनिरुद्धाख्यं हृषीकाणामधीश्वरम्

शारदेन्दीवरश्यामं संराध्यं योगिभिः शनैः

तैजसात्तु विकुर्वाणाद्बुद्धितत्त्वमभूत्सति

द्रव्यस्फुरणविज्ञानमिन्द्रियाणामनुग्रहः

संशयोऽथ विपर्यासो निश्चयः स्मृतिरेव च

03260302 स्वाप इत्युच्यते बुद्धेर्लक्षणं वृत्तितः पृथक्

03260311 तैजसानीन्द्रियाण्येव क्रियाज्ञानविभागशः

03260312 प्राणस्य हि क्रियाशक्तिर्बुद्धेर्विज्ञानशक्तिता

03260321 तामसाच्च विकुर्वाणाद्भगवद्वीर्यचोदितात्

03260322 शब्दमात्रमभूत्तस्मान्नभः श्रोत्रं तु शब्दगम्

03260331 अर्थाश्रयत्वं शब्दस्य द्रष्टुर्लिङ्गत्वमेव च

03260332 तन्मात्रत्वं च नभसो लक्षणं कवयो विदुः

03260341 भूतानां छिद्रदातृत्वं बहिरन्तरमेव च

03260342 प्राणेन्द्रियात्मधिष्ण्यत्वं नभसो वृत्तिलक्षणम्

03260351 नभसः शब्दतन्मात्रात्कालगत्या विकुर्वतः

03260352 स्पर्शोऽभवत्ततो वायुस्त्वक्स्पर्शस्य च सङ्ग्रहः

03260361 मृदुत्वं कठिनत्वं च शैत्यमुष्णत्वमेव च

03260362 एतत्स्पर्शस्य स्पर्शत्वं तन्मात्रत्वं नभस्वतः

03260371 चालनं व्यूहनं प्राप्तिर्नेतृत्वं द्रव्यशब्दयोः

03260372 सर्वेन्द्रियाणामात्मत्वं वायोः कर्माभिलक्षणम्

03260381 वायोश्च स्पर्शतन्मात्राद्रूपं दैवेरितादभूत्

03260382 समुत्थितं ततस्तेजश्चक्षू रूपोपलम्भनम्

03260391 द्रव्याकृतित्वं गुणता व्यक्तिसंस्थात्वमेव च

03260392 तेजस्त्वं तेजसः साध्वि रूपमात्रस्य वृत्तयः

03260401 द्योतनं पचनं पानमदनं हिममर्दनम्

03260402 तेजसो वृत्तयस्त्वेताः शोषणं क्षुत्तृडेव च

03260411 रूपमात्राद्विकुर्वाणात्तेजसो दैवचोदितात्

03260412 रसमात्रमभूत्तस्मादम्भो जिह्वा रसग्रहः

03260421 कषायो मधुरस्तिक्तः कट्वम्ल इति नैकधा

03260422 भौतिकानां विकारेण रस एको विभिद्यते

03260431 क्लेदनं पिण्डनं तृप्तिः प्राणनाप्यायनोन्दनम्

03260432 तापापनोदो भूयस्त्वमम्भसो वृत्तयस्त्विमाः

03260441 रसमात्राद्विकुर्वाणादम्भसो दैवचोदितात्

03260442 गन्धमात्रमभूत्तस्मात्पृथ्वी घ्राणस्तु गन्धगः

03260451 करम्भपूतिसौरभ्य शान्तोग्राम्लादिभिः पृथक्

03260452 द्रव्यावयववैषम्याद्गन्ध एको विभिद्यते

03260461 भावनं ब्रह्मणः स्थानं धारणं सद्विशेषणम्

03260462 सर्वसत्त्वगुणोद्भेदः पृथिवीवृत्तिलक्षणम्

03260471 नभोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तच्छ्रोत्रमुच्यते

03260472 वायोर्गुणविशेषोऽर्थो यस्य तत्स्पर्शनं विदुः

03260481 तेजोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तच्चक्षुरुच्यते

03260482 अम्भोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तद्रसनं विदुः

03260483 भूमेर्गुणविशेषोऽर्थो यस्य स घ्राण उच्यते

03260491 परस्य दृश्यते धर्मो ह्यपरस्मिन्समन्वयात्

03260492 अतो विशेषो भावानां भूमावेवोपलक्ष्यते

03260501 एतान्यसंहत्य यदा महदादीनि सप्त वै

03260502 कालकर्मगुणोपेतो जगदादिरुपाविशत्

03260511 ततस्तेनानुविद्धेभ्यो युक्तेभ्योऽण्डमचेतनम्

03260512 उत्थितं पुरुषो यस्मादुदतिष्ठदसौ विराट्

03260521 एतदण्डं विशेषाख्यं क्रमवृद्धैर्दशोत्तरैः

03260522 तोयादिभिः परिवृतं प्रधानेनावृतैर्बहिः

03260523 यत्र लोकवितानोऽयं रूपं भगवतो हरेः

03260531 हिरण्मयादण्डकोशादुत्थाय सलिले शयात्

03260532 तमाविश्य महादेवो बहुधा निर्बिभेद खम्

03260541 निरभिद्यतास्य प्रथमं मुखं वाणी ततोऽभवत्

03260542 वाण्या वह्निरथो नासे प्राणोतो घ्राण एतयोः

03260551 घ्राणाद्वायुरभिद्येतामक्षिणी चक्षुरेतयोः

03260552 तस्मात्सूर्यो न्यभिद्येतां कर्णौ श्रोत्रं ततो दिशः

03260561 निर्बिभेद विराजस्त्वग् रोमश्मश्र्वादयस्ततः

03260562 तत ओषधयश्चासन्शिश्नं निर्बिभिदे ततः

03260571 रेतस्तस्मादाप आसन्निरभिद्यत वै गुदम्

03260572 गुदादपानोऽपानाच्च मृत्युर्लोकभयङ्करः

03260581 हस्तौ च निरभिद्येतां बलं ताभ्यां ततः स्वराट्

03260582 पादौ च निरभिद्येतां गतिस्ताभ्यां ततो हरिः

03260591 नाड्योऽस्य निरभिद्यन्त ताभ्यो लोहितमाभृतम्

03260592 नद्यस्ततः समभवन्नुदरं निरभिद्यत

03260601 क्षुत्पिपासे ततः स्यातां समुद्रस्त्वेतयोरभूत्

03260602 अथास्य हृदयं भिन्नं हृदयान्मन उत्थितम्

03260611 मनसश्चन्द्रमा जातो बुद्धिर्बुद्धेर्गिरां पतिः

03260612 अहङ्कारस्ततो रुद्रश्चित्तं चैत्यस्ततोऽभवत्

03260621 एते ह्यभ्युत्थिता देवा नैवास्योत्थापनेऽशकन्

03260622 पुनराविविशुः खानि तमुत्थापयितुं क्रमात्

03260631 वह्निर्वाचा मुखं भेजे नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260632 घ्राणेन नासिके वायुर्नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260641 अक्षिणी चक्षुषादित्यो नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260642 श्रोत्रेण कर्णौ च दिशो नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260651 त्वचं रोमभिरोषध्यो नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260652 रेतसा शिश्नमापस्तु नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260661 गुदं मृत्युरपानेन नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260662 हस्ताविन्द्रो बलेनैव नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260671 विष्णुर्गत्यैव चरणौ नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260672 नाडीर्नद्यो लोहितेन नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260681 क्षुत्तृड्भ्यामुदरं सिन्धुर्नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260682 हृदयं मनसा चन्द्रो नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260691 बुद्ध्या ब्रह्मापि हृदयं नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260692 रुद्रोऽभिमत्या हृदयं नोदतिष्ठत्तदा विराट्

03260701 चित्तेन हृदयं चैत्यः क्षेत्रज्ञः प्राविशद्यदा

03260702 विराट्तदैव पुरुषः सलिलादुदतिष्ठत

03260711 यथा प्रसुप्तं पुरुषं प्राणेन्द्रियमनोधियः

03260712 प्रभवन्ति विना येन नोत्थापयितुमोजसा

03260721 तमस्मिन्प्रत्यगात्मानं धिया योगप्रवृत्तया

03260722 भक्त्या विरक्त्या ज्ञानेन विविच्यात्मनि चिन्तयेत्

No comments

Note: Only a member of this blog may post a comment.